مساله مهدویت ‏در اسلام - و بالاخص در تشیع - یک فلسفه بزرگ است، اعتقاد به ظهور منجى‏است، نه در شعاع زندگى یک قوم و یک ملت و یا یک منطقه و یا یک نژاد بلکه‏در شعاع زندگى بشریت.مربوط به این نیست که یک منجى بیاید و مثلا شیعه را یا ایران را یا آسیا را یا مسلمانان جهان‏را نجات دهد، مربوط به این است که یک منجى و مصلح ظهور کند و تمام اوضاع زندگى‏بشر را در عالم دگرگون کند و در جهت صلاح و سعادت بشر تغییر بدهد.

ممکن است افرادى‏خیال کنند که دلیلى ندارد در عصر علم و دانش، در عصرى که بشرزمین را در زیر پاى خود کوچک مى‏بیند و آهنگ تسخیر آسمانها را دارد، تصور کنیم‏که خطرى بشریت را تهدید مى‏کند و بشریت نیازى به چنین مدد غیبى دارد.

بشریت روز به روز مستقل‏تر و بالغ‏تر و کامل‏تر مى‏شودو طبعا نیازمندى‏اش به کمکها و مددهاى غیبى(به فرض قبول آنها) کمتر مى‏گردد.عقل و علم تدریجا این خلاها و نیازهارا پر مى‏کند و از میان مى‏برد.خطر، آن زمان بشریت را تهدید مى‏کرد که جهالت و نادانى حکمفرما بود و افراد بشر به موجب‏جهالت و نادانى موجبات نیستى خود را فراهم مى‏کردند، تعادل و توازن را در زندگى به هم مى‏زدند،اما پس از روشن شدن فضاى جهان به نور علم و دانش دیگر خطرى نیست.

متاسفانه‏این خیال، خیال باطلى است.خطراتى که به اصطلاح در عصر علم و دانش‏براى بشریت است از خطرات عصرهاى پیشین کمتر نیست، بیشتر است و عظیم‏تر است.

اشتباه است اگر خیال کنیم منشا انحرافات‏بشر همیشه نادانى بوده است.

علماى اخلاق و تربیت همواره این مساله‏را طرح کرده و مى‏کنند که آیا تنها منشا انحرافات بشر نادانى است

جاه ‏طلبى، برترى طلبى، لذت طلبى و بالاخره نفس پرستى و نفع پرستى است؟بدون‏شک نظریه دوم صحیح است.

اکنون ببینیم‏در عصر ما که به اصطلاح عصر علم و دانش است، غرایز بشر، شهوت‏و غضب بشر، حس جاه‏طلبى و برترى طلبى بشر، حس افزون طلبى بشر، حس‏استخدام و استثمار بشر، نفس پرستى و نفع پرستى بشر و بالاخره ستمگرى بشر در چه حالى است؟آیا در پرتو علم همه اینها ساکن‏و آرام شده و روح عدالت و تقوا و رضا به حق خود و حد خود و عفاف و راستى و درستى جایگزین آن شده است، یا کار کاملابر عکس است، غرایز بشر بسى دیوانه‏تر از سابق گشته است و علم و فن، ابزار و آلت کارى‏اى شده در دست این غرایز، فرشته‏علم در خدمت دیو شهوت قرار گرفته، دانشمندان و عساکر علم خادمان سیاستمداران و عساکر جاه طلبى و مدعیان‏انا ربکم‏الاعلى ⁽¹⁾ گشته‏اند؟! گمان نمى‏کنم بتوان کوچکترین تردیدى در این مطلب روا داشت که پیشرفتهاى علمى کوچک‏ترین‏تاثیرى روى غرایز بشر نکرده است، برعکس بشر را مغرورتر و غرایز حیوانى او را افروخته‏تر کرده است و به همین جهت‏خودعلم و فن، امروز به صورت بزرگترین دشمن بشر در آمده است، یعنى همین‏چیزى که بزرگترین دوست بشر است بزرگ‏ترین دشمن بشر شده است.چرا؟ علم چراغ است، روشنایى است.استفاده از آن‏بستگى دارد که بشر این چراغ را در چه مواردى و براى چه هدفى به کار ببرد، به قول سنایى براى مطالعه یک کتاب از آن‏استفاده کند و یا براى دزدیدن یک کالا در شب تاریک و چو دزدى با چراغ آید گزیده‏تر برد کالا .

بشر علم را همچون ابزارى براى هدفهاى‏خویش استفاده مى‏کند، اما هدف بشر چیست و چه باید باشد؟علم دیگر قادر نیست هدفهاى بشر را عوض کند، ارزشها را در نظرش‏تغییر دهد، مقیاسهاى او را انسانى و عمومى بکند.آن دیگر کار دین است، کار قوه‏اى است که کارش تسلط بر غرایز و تمایلات‏حیوانى و تحریک غرایز عالى و انسانى اوست.علم همه چیز را تحت تسلط خویش قرار مى‏دهد مگر انسان و غرایز اورا.انسان علم را در اختیار مى‏گیرد و در هر جهت که بخواهد آن را به کارمى‏برد، اما دین انسان را در اختیار مى‏گیرد، جهت انسان راو مقصد انسان را عوض مى‏کند.

..............................................................
 1.نازعات/24.

ویل دورانت در مقدمه لذات فلسفه درباره‏انسان عصر ماشین‏ مى‏گوید: ما از نظر ماشین توانگر شده‏ایم و از نظر مقاصد فقیر ⁽¹⁾ .

انسان عصر علم و دانش با انسان ما قبل این عصردر اینکه اسیر و بنده خشم و شهوت خویش است هیچ فرق نکرده است.علم نتوانسته است آزادى از هواى نفس را به او بدهد.علم‏نتوانسته است ماهیت‏حجاجها، چنگیزها، نادرها، ابو مسلم‏ها، سزارها را عوض کند.آنها با همان ماهیت بعلاوه مقدار زیادى نفاق‏و دورویى و تظاهر بر جهان حکومت مى‏کنند با این تفاوت که علم دست آنها را درازترکرده است، تیغ یک ذرعى‏شان تبدیل شده به موشک بمب‏افکن قاره پیما.

آینده جهان

ما به دلیل اینکه‏مؤمن و مسلمانیم و در عمق ضمیرمان این اصل وجود دارد که: جهان را صاحبى باشد خدا نام‏ هر چه دردنیا پیشامدهایى مى‏شود هرگز احساس خطر عظیم، خطرى که احیانا بشریت را نیست و نابود کند و کره زمین را تبدیل‏به توده خاکستر کند و زحمات چند هزار ساله بشریت را کان لم یکن نماید نمى‏کنیم.در ته دل خودمان باور داریم که سالهاى سال،قرنها، شاید میلیونها سال دیگر، در روى این زمین زندگى و حیات موج خواهد زد.فکر مى‏کنیم بعد از ما آنقدر مسلمانها بیایندو زندگى کنند و بروند که فقط خدا عدد آنها را مى‏داند.آرى، ما در ته دل خود اینطور فکر مى‏کنیم و هرگز این اندیشه‏را به خود راه نمى‏دهیم که ممکن است عمر جهان یعنى عمر بشر و عمر زمین ما به پایان رسیده باشد.

تعلیمات انبیاء، نوعى امنیت‏و اطمینان خاطر به ما داده است و در واقع در ته قلب خود به مددهاى‏غیبى ایمان و اتکا داریم. اگر به ما بگویند یک ستاره عظیم در فضا در

..............................................................
 1.لذات فلسفه، بخش دعوت، پاراگراف آخر.

حرکت است و تا شش ماه دیگر به مدار زمین‏مى‏رسد و با زمین ما برخورد مى‏کند و در یک لحظه زمین ما به یک توده خاکستر تبدیل مى‏شود باز هم با همه ایمان و اعتقادى‏که به پیش بینى‏هاى دانشمندان داریم به خود ترس راه نمى‏دهیم، در ته دلمان یک نوع ایمان و اطمینانى هست که‏بنا نیست بوستان بشریت که تازه شکفته است در اثر باد حوادث ویران گردد.

آرى، همان طورى که‏باور نمى‏کنیم زمین ما به وسیله یک ستاره، یک حادثه جوى نیست ونابود شود، باور نمى‏کنیم که بشریت به دست‏خود بشر و به وسیله نیروهاى‏مخربى که به دست بشر ساخته شده منهدم گردد.آرى، ما به حکم یک الهام معنوى که از مکتب انبیاء گرفته‏ایم باور نمى‏کنیم.

دیگران چطور؟آیا آنها هم‏باور نمى‏کنند؟آیا همین اطمینان و خوشبینى نسبت به آینده انسان‏و زمین و زندگى و تمدن و خوشبختى و بهروزى و عدالت و آزادى در آنها وجود دارد؟ابدا.

هر چندى یک بار در روزنامه‏ها، در نطقهاو سخنرانیهاى گردانندگان سیاست جهان آثار بدبینى شومى نسبت به آینده بشریت و تمدن مشاهده مى‏کنیم.اگر از آن درسى که‏دین به ما آموخته صرف نظر کنیم و ایمان به مددهاى غیبى را از دست بدهیم و تنها بر اساس علل ظاهرى حکم کنیم‏باید به آنها حق بدهیم که بدبین باشند.چرا بدبین نباشند؟در دنیایى که سرنوشتش بستگى پیدا کرده به دگمه‏اى که‏انسانى فشار دهد و پشت‏سرش وسائل مخرب که قدرت آنها را خدا مى‏داند به کار بیفتد، در دنیایى که به راستى بر روى انبارى‏از باروت قرار گرفته و جرقه‏اى کافى است که یک حریق جهانى به وجود بیاورد،چه جاى خوشبینى به آینده است؟راسل در کتاب امیدهاى نو مى‏گوید: زمان حاضر زمانى است که در آن حس حیرت توام‏با ضعف و ناتوانى همه را فرا گرفته است.مى‏بینیم به طرف جنگى پیش مى‏رویم که تقریبا هیچکس خواهان آن نیست،جنگى که همه مى‏دانیم قسمت اعظم نوع بشر را به دیار نیستى خواهد فرستاد.و با وجود این مانند خرگوشى که در برابر مارافسون شده باشد خیره خیره به خطر نگاه مى‏کنیم بدون آنکه بدانیم براى جلوگیرى از آن چه باید کرد؟ در همه جا داستانهاى مخوف از بمب اتمى و هیدروژنى و شهرهاى با خاک یکسان شده و خیل قشون روس⁽¹⁾ و قحطى و سبعیت و درنده خویى براى یکدیگر نقل مى‏کنیم،ولى با اینکه عقل حکم مى‏کند که از مشاهده چنین دورنمایى بر خود بلرزیم،چون جزئى از وجودمان از آن لذت مى‏برد و شکافى عمیق روح ما را به دو قسمت‏سالم و ناسالم تقسیم مى‏کند،براى جلوگیرى از بدبختى تصمیم قاطعى نمى‏گیریم‏ ⁽²⁾ .

چه تصمیمى؟مگر بشر قادر است چنین تصمیمى‏بگیرد؟هم او مى‏گوید: دوره به وجود آمدن انسان نسبت به دوره تاریخى،طولانى، ولى نسبت به دوره‏هاى زمین شناسى کوتاه است.تصور مى‏کنند انسان یک میلیون سال است که به وجود آمده.اشخاصى‏هستند و از آن جمله اینشتاین که به زعم آنها بسیار محتمل است که انسان دوره حیات خود را طى کرده باشد ودر ظرف سنین معدودى موفق شود با مهارت شگرف علمى خود، خویشتن را نابود کند ⁽³⁾ .

انصافا اگر بر اساس علل مادى و ظاهرى قضاوت‏کنیم این بدبینى‏ها بسیار بجاست.فقط یک ایمان معنوى، ایمان به امدادهاى غیبى‏ و اینکه جهان را صاحبى باشدخدا نام‏ لازم است که این بدبینى‏ها را زایل و تبدیل به خوشبینى کند و بگوید بر عکس، سعادت بشریت، رفاه و کمال بشریت،زندگى انسانى و زندگى مقرون به عدل و آزادى و امن و خوشى بشر، در آینده است و انتظار بشر را مى‏کشد.

اگر این بدبینى را بپذیریم‏واقعا مساله صورت عجیب و مضحکى به خود مى‏گیرد، مثل بشر مثل‏طفلى مى‏شود که در اولین لحظه‏اى که قادر مى‏شود چاقو به دست بگیردآن را به شکم خود مى‏زند، خودکشى مى‏کند و کوچکترین حظى از وجود خود نمى‏برد.

مى‏گویند از عمر زمین‏در حدود چهل میلیارد سال مى‏گذرد و از عمر انسان در حدود یک میلیون‏سال.مى‏گویند اگر همه زمین و حیوان و انسان را که بر روى زمین به وجود آمده، کوچک ‏کنیم و نسبت بگیریم، مثلا عمر زمین را یک سال فرض کنیم و نسبت‏بگیریم، هشت ماه از این سال گذشته و اساسا جاندارى در آن وجود نداشته است،در حدود ماه نهم و دهم اولین جاندارها به صورت ویروسها، باکتریها و موجودات تک سلولى به وجود آمده است، درهفته دوم ماه آخر سال پستانداران به وجود آمده‏اند، در ربع آخر از ساعت آخر از روز آخر سال انسان به وجود آمده است.

..............................................................
 1.در زمانى که کتاب امیدهاى نو نوشته‏مى‏شد، غرب از روس وحشت داشت، اما اکنون عامل چین به میان آمده و هر دواز آن مى‏ترسند.مثل معروفى است در خراسان: دیوانه بجه که مست آمد . 2.امیدهاى نو، بخش سرگردانیهاى ما/ص 2.
3.همان ماخذ، بخش تسلط بر طبیعت/ص 26.

دوره‏اى که دوره تاریخى انسان به شمار مى‏رودو انسان قبل از آن در حال توحش در جنگلها و غارها زندگى مى‏کرده ست‏شصت ثانیه اخیر آن است که در این‏شصت ثانیه اخیر است که استعداد انسان ظهور کرده و عقل و علم بشر دست اندرکار شده و تمدن عظیم و شگفت آور به‏وجود آمده است و انسان استعداد خود را کم و بیش به ظهور رسانده است.در همین شصت ثانیه است که انسان خلیفة الله بودن‏خود را به ثبوت رسانیده است.حالا اگر بنا باشد که انسان به همین زودى با مهارت شگرف علمى خود، خود را نابود کندو اگر واقعا انسان با قدرت علمى خود گور خود را به دست‏خود کنده باشد و چند گامى بیشتر تا گور خود فاصله نداشته باشد،اگر واقعا چنین خودکشى اجتماعى در انتظار بشر باشد باید بگوییم خلقت این موجود بسى بیهوده و عبث بوده است.

آرى، یک نفر مادى مسلک مى‏تواند اینچنین فکرکند ولى یک نفر تربیت‏شده در مکتب الهى اینطور فکر نمى‏کند، او مى‏گوید: ممکن نیست که جهان به دست چند نفردیوانه ویران شود، او مى‏گوید: درست است که جهان بر سر پیچ خطر قرار گرفته است ولى خداوند همان طور که درگذشته - البته در شعاع کوچکترى - این معجزه را نشان داده، بر سر پیچهاى خطر بشر را یارى کرده و از آستین غیب مصلح ومنجى رسانده است، در این شرایط نیز چنان خواهد کرد که عقلها در حیرت فرو رود، او مى‏گوید: کار جهان عبث نیست، او مى‏گوید: اگر چنان شودکه مادى مذهبان مى‏گویند و ظهور انسان در روى زمین مصداق مثل معروف عربى‏بشود: ما ادرى اسلم ام ردع‏ ⁽¹⁾ ، یا مصداق سخن حافظ بشود که: راستى خاتم فیروزه بو اسحاقى خوش درخشید ولى دولت مستعجل بود

..............................................................
 1.[ترجمه: نمى‏دانم موافقت است‏یا مخالفت(کنایه از بلا تکلیفى).]

با حکمت و عنایت‏پروردگار منافى خواهد بود: اذ مقتضى الحکمة و العنایة ایصال کل ممکن لغایة⁽¹⁾ خیر، عمر جهان به پایان نرسیده است، هنوز اول‏کار است، دولتى مقرون به عدل و عقل و حکمت و خیر و سعادت و سلامت و امنیت و رفاه و آسایش و وحدت عمومى وجهانى در انتظار بشریت است، دولتى که در آن دولت‏حکومت با صالحین است و انتخاب اصلح به معنى واقعى در آن صورت خواهد گرفت.روزبهروزى خواهد رسیدو اشرقت الارض بنور ربها ⁽²⁾ ، روزى که اذا قام القائم حکم بالعدل، ارتفع فی ایامه الجور و امنت‏به السبل، و اخرجت الارض برکاتها و لا یجد الرجل منکم یومذ موضعا لصدقته و لا بره و هو قوله تعالى: و العاقبة‏للمتقین^{(4) (3)} در آن روز به عدالت‏حکم شود و ستم براى همیشه رخت بر بندد، راهها امن گردد، زمین برکات و استعدادهاى‏خود را ظاهر گرداند و حداکثر استفاده از منابع و خیرات زمین صورت گیرد، فقیرى پیدا نشود که مردم صدقات و زکوات‏خود را به او بدهند و این است معنى سخن خدا: عاقبت از آن متقیان است.

بجاى اینکه مایوسانه بنشینیم و بگوییم کاربشر تمام شده و بشر به دست‏خود گور خود را کنده و چند گامى بیشتر با آن فاصله ندارد و روزهاى خوش بشر دارد به پایان مى‏رسد، مى‏گوییم: باش تا صبح دولتش بدمد کاین هنوز از نتایج‏سحر است همان طور که ظهورهاى گذشته پس از سختیهایى‏بوده، قطعا این ظهور نیز پس از سختیها و شدتها خواهد بود.همیشه برقها در ظلمتها مى‏جهد.

..............................................................
 1.شرح منظومه حاج ملا هادى سبزوارى، بخش حکمت، در مبحث غایت. 2.زمر/69. 3.اعراف/128. 4.بحار، ج 52/ص 338 و 339 با اندکى تلخیص.

على(علیه السلام)اشاره به ظهور مهدى موعودمى‏کند و چنین مى‏فرماید: حتى تقوم الحرب بکم على ساق‏بادیا نواجذها، مملوئة اخلافها، حلوا رضاعها، علقما عاقبتها، الاو فى غد - و سیاتى غد بما لا تعرفون - یاخذ الوالى من غیرها عمالها على مساوى اعمالهاو تخرج له الارض افالیذ کبدها و تلقى الیه سلما مقالیدها فیریکم کیف عدل السیرة و یحیى میت الکتاب و السنة ⁽¹⁾ .

جنگ قد علم خواهد کرد در حالى که دندانهاى‏خود را نشان مى‏دهد.پستانهایش پر است و آماده است.شروع کار شیرین است و عاقبت آن تلخ.همانا فردا - و فردا چیزى‏ظاهر خواهد کرد که او را نمى‏شناسید و انتظارش را ندارید - آن حاکم انقلابى هر یک از عمال حکومتهاى قبلى را به‏سزاى خویش خواهد رسانید، زمین پاره‏هاى جگر خود را از معادن و خیرات و برکات براى او بیرون خواهد آورد و کلیدهاى خودرا با تمکین به او تسلیم خواهد کرد، آنوقت به شما نشان خواهد داد که عدالت واقعى چیست، و کتاب خدا و سنت پیامبر را احیاء خواهد کرد.

على(علیه السلام)نیزاز یک آینده عبوس و خشمناک و جنگهاى وحشتزا یاد مى‏کند ولى‏على در پایان این شب سیه یک سفیدى میمونى را نوید مى‏دهد.قرآن کریم هم مى‏فرماید: و لقد کتبنا فى الزبور من بعد الذکر ان الارض یرثها عبادى الصالحون.

ما از پیش اطلاع داده‏ایم‏که وارث اصلى زمین، بندگان صالح و شایسته ما خواهند بود(براى‏همیشه زمین در اختیار ارباب شهوت و غضب و بندگان جاه و مقام و اسیران هواى نفس نخواهد بود).

آرى، این است فلسفه بزرگ مهدویت، در عین اینکه‏پیش بینى یک سلسله تکانهاى شدید و نابسامانیها و کشتارها و بى‏عدالتیهاست، پیش بینى یک آینده سعادت‏بخش و پیروزى کامل عقل بر جهل، توحید بر شرک، ایمان بر شک، عدالت بر ظلم، سعادت بر شقاوت است، لهذا نوید و آرزوست.

اللهم انا نرغب الیک فى دولة کریمة‏تعزبها الاسلام و اهله و تذل بها النفاق و اهله و تجعلنا فیها من‏الدعاة الى طاعتک و القادة الى سبیلک و ترزقنا بها کرامة الدنیا و الاخرة ⁽²⁾ .

..............................................................
 1.نهج البلاغه، خطبه 136. 2.از فقرات دعاى افتتاح.

 مجموعه آثار جلد 3 صفحه 356

استاد شهید مرتضى مطهرى